467/ Chị em Thúy Kiều

Mộc Nhân

(Tư liệu giáo khoa)

Kể từ lúc ra đời cho đến hôm nay, thời gian trôi qua đã ngót trên hai trăm năm, vậy mà Truyện Kiều của Nguyễn Du vẫn mãi mãi sống trong tâm hồn dân tộc. Tác phẩm không chỉ nổi tiếng vì cốt truyện hay, lời văn trau chuốt, giá trị hiện thực và giá trị nhân văn cao cả mà còn vì các nhân vật chính diện trong truyện như Thúy Kiều, Thúy Vân được ngòi bút sắc sảo của Nguyễn Du miêu tả vô cùng đẹp đẽ, sinh động, đầy ý nghĩa thẩm mĩ. Nguyễn Du không chỉ ca ngợi vẻ đẹp, tài năng mà còn dự cảm về cuộc đời và số phận nhân vật. Đó cũng chính là biểu hiện của cảm hứng nhân văn trong tác phẩm.

Thuý Vân, Thuý Kiều là hai cô con gái đầu lòng của gia đình họ Vương. Ngay từ đầu, nhà thơ đã gây được mối thiện cảm khác thường cho người đọc về hai chị em qua dòng thơ giới thiệu: “Đầu lòng hai ả tố nga”. Từ tố nga - là một mỹ từ ý nói cả hai chị em đều là những cô gái đẹp. Vẻ đẹp của họ được khái quát trong hai câu thơ:

         “Mai cốt cách, tuyết tinh thần

         Mỗi người một vẻ mười phân vẹn mười ”.

          Cốt cách của họ mảnh mai, thanh tao, sang trọng như cây mai.

Tâm hồn, tính cách của họ thì trong trắng như tuyết. Nhà thơ đã dùng hình ảnh ước lệ, tượng trưng - lấy vẻ đẹp của thiên nhiên làm chuẩn mực cho vẻ đẹp của con người.

Câu thơ có sử dụng hình thức tiểu đối nhằm thể hiện vẻ đẹp toàn diện, toàn mĩ của cả hai chị em.

          Nhìn chung cả hai đều đẹp - mười phân vẹn mười - nhưng nhìn riêng thì mỗi người lại có một vẻ đẹp riêng - mỗi người một vẻ.

          2. Sau những câu thơ giới thiệu về hai chị em, ngòi bút Nguyễn Du lại có chiều hướng cụ thể hơn trong bức chân dung quí phái của Thuý Vân. Tác giả đã khái quát vẻ đẹp của Thuý Vân qua cụm từ trang trọng khác vời. Hai chữ trang trọng nói lên vẻ đẹp cao sang, quí phái của nhân vật. Vẻ đẹp ấy của thiếu nữ được so sánh với những thứ cao đẹp trên đời chỉ với mấy dòng thơ:

“Khuôn trăng đầy đặn nét ngài nở nang

Hoa cười ngọc thốt đoan trang

Mây thua nước tóc tuyết nhường màu da”

          Chân dung của Vân được miêu tả một cách khá toàn vẹn từ khuôn mặt, nét mày, làn da, mái tóc đến nụ cười, tiếng nói. Vân có khuôn mặt đầy đặn, phúc hậu như vầng trăng, có đôi lông mày sắc nét như con ngài, có miệng cười tươi thắm như hoa, giọng nói trong trẻo thốt ra từ hàm răng ngà ngọc và mái tóc của nàng đen hơn mây, làn da của nàng trắng hơn tuyết, sắc đẹp của Vân sánh với những nét kiều diễm, sáng trong của những báu vật tinh khôi đất trời. Tất cả toát lên vẻ đẹp trung hậu, êm dịu, đoan trang, quí phái. Vân đẹp hơn những gì mĩ lệ của thiên nhiên nhưng tạo sự hoà hợp, êm dịu "mây thua", "tuyết nhường".

Bằng một loạt những nét miêu tả có tính chất ước lệ kết hợp với các biện pháp nghệ thuật như so sánh, ẩn dụ, nhân hoá …và hệ thống từ ngữ chọn lọc, tác giả đã khắc hoạ thành công chân dung Thuý Vân. Nét đẹp nào của nàng cũng hoàn hảo và được đem so với những thứ cao quí của thiên nhiên.

          Đặc biệt với cặp từ nhân hóa …thua…nhường…nhà thơ muốn gửi tới những thông điệp về tương lai, cuộc đời, số phận nhân vật. Vẻ đẹp ấy phù hợp với chuẩn mực thẩm mĩ của người phụ nữ trong xã hội phong kiến với nét nổi bật là sự đoan trang, phúc hậu, nền nã; tạo được sự hoà hợp; thiên nhiên không ganh ghét với nàng, vì thế cuộc đời của nàng sẽ bình lặng và hạnh phúc, suôn sẻ.

          3. Cũng như cách miêu tả Thuý Vân, câu thơ mở đầu khái quát vẻ đẹp của nhân vật Thuý Kiều: “Kiều càng sắc sảo mặn mà”. Kiều có tất cả những gì Thuý Vân có nhưng ở mức độ “So bề tài sắc lại là phần hơn” . Nàng sắc sảo về trí tuệ và mặn mà về tâm hồn.

Tác giả tiếp tục sử dụng những hình tượng nghệ thuật ước lệ với các biện pháp nghệ thuật truyền thống trong văn thơ cổ như ẩn dụ, nhân hoá, so sánh, tượng trưng…Nét vẽ của thi nhân thiên về gợi hơn là tả chi tiết cụ thể, tạo ấn tượng chung về vẻ đẹp của một giai nhân tuyệt thế.

          Khắc hoạ chân dung Thuý Kiều, tác giả tập trung gợi tả vẻ đẹp của đôi mắt: “Làn thu thủy, nét xuân sơn”. Hình ảnh làn thu thuỷ gợi lên đôi mắt đẹp, sống động, sáng ngời, gợi tình như sóng nước như làn nước mùa thu; nét xuân sơn gợi lên đôi lông mày thanh tú cong cong mềm mại,  như vẻ núi mùa xuân trên khuôn mặt trẻ trung. Cách miêu tả khiến khi đọc lên, ta như thấy có ánh sáng và làn sóng xao động bên trong. Chỉ vậy thôi mà bao ẩn ý. Đôi mắt nhìn đời, nhìn người sâu thẳm. Đôi mắt dạt dào, ẩn chứa bao tình cảm lai láng: biết yêu thương, căm hận, nhức nhối, sẻ chia,… Đôi mắt thể hiện một đời sống nội tâm phong phú. Đôi mắt “tinh đời” chứ không như đôi mắt đẹp mà vô hồn, vô cảm của Thúy Vân .Đôi mắt của Kiều là sự thể hiện của trí tuệ và tâm hồn. Với đôi mắt ấy, Thuý Kiều trở nên quyến rũ và xinh đẹp đến mức:

                   “Hoa ghen thua thắm liễu hờn kém xanh

                      Một hai nghiêng nước nghiêng thành”.

          Thành ngữ nói quá nghiêng nước nghiêng thành  lấy từ một điển tích xưa ý nói sắc đẹp tuyệt vời của người phụ nữ có thể làm cho người ta say mê đến mức điên đảo. Sắc đẹp ấy, đôi mắt ấy là của một tuyệt thế giai nhân hiếm có, đẹp như thế thì trên đời này chỉ có một -“ Sắc đành đòi một”.

          Với cách dùng cặp từ nhân hóa “ghen…hờn” nhà thơ muốn nói vẻ đẹp của Kiều làm cho tạo hoá ganh ghét, đố kị. Thiên nhiên vốn là vẻ đẹp vĩnh cửu vậy mà cũng phải “ghen”, “hờn” trước một nàng Kiều “sắc sảo mặn mà”. Hoa không tươi thắm bằng dung nhan của nàng, liễu kém phần tươi non so với sức sống, tuổi trẻ mơn mởn của Kiều.Nguyễn Du đã sử dụng biện pháp nhân hóa để thổi linh hồn vào câu thơ làm ý thơ thêm phần sống động và trước mắt ta hiện ra một náng Kiều trẻ trung với tuổi xuân tràn đầy như hoa vừa đang độ nở, liễu đến kì xanh tươi. Kiều sẽ phải sống thế nào trong bể đời “hồng nhan đa truân”.

Nguyễn Du tài hoa ở chỗ ông không chỉ miêu tả ngoại hình để thể hiện tính cách, mà còn thông qua đó dự đoán số phận, cuộc đời nhân vật. Không phải ngẫu nhiên mà Nguyễn Du dùng cặp từ “thua, nhường” để miêu tả Thúy Vân và cặp từ “ghen, hờn” để miêu tả Thúy Kiều. Ảnh hưởng, tác động của nét đẹp hai Kiều với tạo hóa lại đi theo hai hướng khác nhau. Tả Vân, câu thơ Kiều thanh thản bao nhiêu thì khi tả Kiều, câu chữ Tố Như lại trăn trở bấy nhiêu. Như vậy đó, chỉ mới mươi câu Kiều mà đã giúp ta thấu hiểu tấm lòng ưu ái sâu sắc, bao la của nhà thơ nhân đạo Nguyễn Du: ông yêu thương, nâng niu tất cả. Có điều, với Thúy Kiều là cả một sự yêu thương, nâng niu đầy băn khoăn, lo lắng trước số phận dự báo sẽ gặp nhiều éo le đau khổ và bất hạnh.

           Kiều là con người đa tài. Tài của Kiều đạt đến mức lí tưởng theo quan niệm thẩm mĩ phong kiến gồm cả thi, họa, ca ngâm.

“Thông minh vốn sẵn tính trời

Pha nghề thi hoạ đủ mùi ca ngâm”

Với những từ ngữ nghề…làu…nghề riêng ăn đứt…tác giả muốn nói tài nào của nàng cũng đạt đến độ điêu luyện, vượt lên trên mọi người, trở thành nghề riêng của nàng. Tài năng như thế trên đời này thật hiếm có “tài đành hoạ hai”.

Đặc biệt với tài đàn là ngón nghề sở trường, Kiều đã sáng tác nên bản đàn Bạc mệnh  nghe rất sầu não, buồn thương:

“Khúc nhà tay lựa nên chương

Một thiên Bạc mệnh lại càng não nhân”

          Dường như số phận đã nhập vào điệu hồn riêng của nàng để hoá thân thành bản đàn “Bạc mệnh” mách bảo người nghe về một tương lai dâu bể sẽ xô cuốn đời nàng. Câu chữ, lời thơ chất chứa sự ngợi ca, ngưỡng mộ mà băn khoăn, lo lắng cứ xốn xang trên mỗi từ ngữ của Tố Như. Nhưng làm sao khác được, “Thiên bạc mệnh” ai oán đã vận vào Kiều Khúc đàn ấy cũng là tiếng lòng của một trái tim đa sầu, đa cảm, cũng là tín hiệu dự báo cuộc đời sầu não, trắc trở của nhân vật. 

 Tả Thuý Vân, Nguyễn Du chỉ dùng bốn câu thơ trong khi đó tả Thuý Kiều ông đã dùng đến mười hai câu thơ. Chân dung của Thuý Vân chủ yếu là sắc đẹp, còn chân dung nàng Kiều là sự kết hợp của sắc- tài- trí thông minh- tình cảm- tâm hồn- tính cách- số phận. Về trình tự miêu tả, tác giả tả Vân trước làm nền, tả Kiều sau để nàng được nổi bật trên cái nền ấy. Đó là bút pháp nghệ thuật đòn bẩy, tả khách hình chủ nhằm làm nổi bật chân dung nhân vật. Điều đó chứng tỏ nhà thơ đã dành nhiều quan tâm, ưu ái dành cho nhân vật Thuý Kiều, nhân vật trung tâm của tác phẩm.

           Đoạn thơ có kết cấu khá chặt chẽ, nhà thơ đã đi từ giới thiệu khái quát đến miêu tả cụ thể từng bức chân dung nhân vật và cuối cùng là đánh giá về nhân vật. Điều ấy nói lên cách miêu tả nhân vật rất sâu sắc và tinh tế của tác giả.

Đoạn trích không chỉ cho ta thấy nghệ thuật miêu tả nhân vật bằng bút pháp ước lệ cổ điển mà còn thể hiện cảm hứng nhân văn của nhà thơ trong tác phẩm. Biểu hiện của cảm hứng nhân văn ấy là sự đề cao những giá trị con người. Đó là vẻ đẹp, nhân phẩm, tài năng, ý thức về thân phận con người. Gợi tả tài sắc chị em Thuý Kiều, Nguyễn Du đã trân trọng, dành hết tình cảm, sự ưu ái cho nhân vật của mình.

Mộc Nhân Lê Đức Thịnh