MỘC NHÂN
Ca dao là phần phong phú nhất trong văn học dân gian. Đây cũng là
phần có giá trị nhất về mặt trí tuệ, tình cảm và nghệ thuật biểu hiện. Do đặc
điểm nội dung và hình thức ngắn gọn, có vần, dễ nhớ nên nó luôn luôn được nhân
dân vận dụng, truyền miệng qua nhiều thế hệ. Chính vì vậy nó luôn được trau
chuốt mà vẫn giữ được cái hồn, cái tình mặc dù từ ngữ có thay đổi ở một vài dị
bản.
Cũng có khi một bài ca dao được cảm hiểu ở các góc độ khác nhau,
sự cảm hiểu ấy sẽ mang đến những giá trị thẩm mỹ cho tác phẩm dân gian.
Bài ca dao “Anh đi anh nhớ quê nhà” là một trong
số nhiều trường hợp như vậy:
“Anh đi anh nhớ quê nhà
Nhớ canh ra muống nhớ cà dầm tương
Nhớ ai dãi nắng dầu sương
Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao.”
Bài ca dao được lưu hành khá rộng rãi và tương đối thống nhất, chỉ
có một vài dị bản nhỏ về từ ngữ không ảnh hưởng đến chủ đề tác phẩm. Chẳng hạn:
câu một: “Anh đi anh nhớ quê nhà” có bản ghi là: “Ra
đi anh nhớ quê nhà”; câu ba: “Nhớ ai dãi nắng dầu sương” có
bản ghi là: “Nhớ ai dãi nắng dầm sương” ; câu bốn: “Nhớ
ai tát nước bên đường hôm nao” có bản ghi là: “Nhớ ai tát nước
bên đường hôm mai”.
Cả bài chỉ vẻn vẹn có bốn câu, lời lẽ rất giản dị, dễ hiểu; chủ
thể trữ tình trong bài là chàng trai, lời tâm tình của chàng tưởng chừng ai
cũng hiểu như nhau, chẳng có chuyện gì phải phân tích, bàn cãi nữa. Thế nhưng
thực tế đã có ít nhất hai cách hiểu khác nhau rõ rệt mà chúng đều có cơ sở, lí
do để tồn tại
1. Cách hiểu thứ nhất nhấn mạnh vào nỗi “nhớ quê nhà” nên
nhiều sách xếp bài ca dao vào chủ đề tình cảm quê hương đất nước.
Quê hương của Giang Nam có hoa, có bướm, “có những ngày trốn học
bị đòn roi” … quê hương của Đỗ Trung Quân là “chùm khế ngọt”, là “con đò nhỏ”…
Còn quê hương của chàng trai trong bài này là “canh rau muống”,“cà dầm
tương” là những con người “dãi nắng dầu sương”, là ai
đó “tát nước bên đường hôm nao”. Điều ấy cũng thật tự nhiên và hợp
lí.
Nội dung cảm hiểu phổ biến ở đây là: lời tâm tình của chàng trai
lúc đi xa, nỗi nhớ quê của chàng được biểu hiện một cách cụ thể: nhớ những món
ăn bình dị của quê hương, nhớ người dân quê dãi nắng dầu sương, nhớ những kỉ
niệm về người mình yêu.
Hình ảnh quê nhà làm cho nỗi nhớ trong anh càng da diết… Nỗi nhớ
đầu tiên, nỗi nhớ bao trùm nhất trong anh đó là quê nhà.
“Nhớ ai dãi nắng dầu sương…” diễn tả tâm hồn
yêu lao động, hiểu lao động của người đi xa. Câu thơ như dồn dập trào dâng
nhiều nỗi nhớ, nhất là hình ảnh cô thôn nữ có đôi tay mềm mại, dịu dàng với vẻ
đẹp tự nhiên được tôn lên trong lao động:“Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao”.
Cách cảm hiểu ấy không sai tuy nhiên nó chưa thể hiện được chiều
sâu của tác phẩm thơ dân gian.
2. Cách hiểu thứ hai nhấn mạnh vào nỗi “nhớ ai” ở
hai câu cuối và coi chủ đề bài ca dao là nói về tình yêu đôi lứa.
Nỗi nhớ quê nhà của chàng trai gắn liền với nỗi nhớ người yêu và
cả hai nỗi nhớ đều chân thực, thiết tha. Đó là nội dung trực tiếp được thể hiện
để qua đó chàng trai bày tỏ tình yêu đối với người bạn gái.
Với cách hiểu này thì đại từ “ai” trong hai câu
cuối bài ca dao không phải chỉ người vợ mà là người bạn tình của chàng trai.
Người ta không thể xưng anh với mọi người, càng không thể xưng “anh” với
ông bà, cha mẹ… Vậy thì ở đây chàng trai chỉ có thể xưng hô như vậy với một
trong ba đối tượng là: người em, người vợ hoặc người yêu.
Với em mà gọi bằng “ai” (ở câu cuối) là không hợp lí. Với vợ thì
có thể được nhưng hơi hời hợt, khách sáo. Như vậy “ai” (ở câu
thứ 4) không phải là đại từ phiếm chỉ mà nó hướng đến một đối tượng cụ thể là
người tình của chàng trai.
Chàng trai trong bài ca dao đã chú ý đến cô gái nhưng chưa một lần
thổ lộ, tình yêu của họ đang ở buổi ban đầu, đầy e ấp, khó nói. Giờ đây
khi sắp sửa xa quê chàng trai mới mạnh dạn gặp cô gái để giãi bày tâm sự.Và
dường như cô gái cũng thiết tha dò hỏi về điều đó, để xem khi đi xa
chàng trai nhớ những gì và nhớ những ai. (Một số người phân tích cụm từ "anh
đi" tán rằng anh đi vì nghĩa lớn, nghe theo tiếng gọi quê hương
đất nước ... là quá đà, không cần thiết, có phần gượng ép, không phục vụ
cho tìm hiểu chủ đề tác phẩm).
- Ở câu thứ nhất: “Anh đi anh nhớ quê nhà” nỗi
nhớ của chàng trai còn chung chung, chưa cụ thể, nhưng cô gái cũng rất yên tâm
và chứa chan hi vọng. Vì chàng trai xưng anh với cô gái rất
ngọt ngào, thân mật. Chàng trai nói ra đi anh nhớ quê nhà và tất nhiên trong
quê nhà có cả hình bóng cô gái.
- Đến câu thứ hai, chàng trai cụ thể nỗi nhớ quê bằng các chi
tiết “Nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương”. Đó là những thức ăn
quen thuộc ai mà chẳng thèm chẳng nhớ. Nhưng nếu chỉ nhớ có vậy thì cô gái đang
hồi hộp lắng nghe lời tâm tình của chàng chắc sẽ thất vọng lắm.
- Sang câu thứ ba: “Nhớ ai dãi nắng dầu sương” cô
gái không thể không liên tưởng đến mình, nhưng không thể hoàn toàn khẳng định
chắc chắn là chàng trai nói nhớ mình. “Ai” trong trường hợp
này có thể là một đại từ phiếm chỉ cũng có thể chỉ người con gái. Còn với chàng
trai thì nói như vậy vừa kín vừa hở!
- Đến câu cuối, chắc chắn đã hiểu được thái độ và diễn biến tình
cảm của cô gái nên chàng trai mới nói một cách tế nhị nhưng hết sức cụ thể và
xác định: “Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao”. “Ai” chính
là em, “hôm nao” là cái hôm mà cả hai người đều không thể nào
quên khi tát nước bên đường. Câu cuối thể hiện rõ thời gian và không gian
gắn với kỉ niệm của hai người. Nói như vậy vừa có tính xác định và cụ thể cao.
Cách bộc bạch và thể hiện tình cảm hết sức tài tình, vừa kín đáo,
tế nhị: từ xa đến gần, từ chung đến riêng, từ phiếm chỉ đến xác định; cách xưng
hô (anh - ai) chứng tỏ chàng trai rất e dè, thận trọng. Suốt cả bài ca dao
chàng trai ở đây đã né tránh không đụng chạm đến một từ “yêu”, “thương” nào cả.
Tất cả sự yêu thương đều dồn vào điệp ngữ “nhớ” được
nhắc đi nhắc lại đến năm lần, mỗi lần một cung bậc, một nội dung khác nhau và
càng về sau càng cụ thể, tha thiết; đồng thời điệp ngữ nghi vấn “Nhớ
ai” vừa hỏi vừa tự trả lời, bộc bạch một nỗi nhớ sâu xa, kín đáo.
Người xưa đã đóng góp cho kho tàng văn học dân gian những áng thơ
hay mà thật dung dị, chân thành, tha thiết biết bao. Những câu ca dao mang đậm
tâm hồn dân tộc vẫn luôn là món ăn tinh thần không thể thiếu. Biết thưởng thức
những câu ca dao hay khiến ta thêm yêu giá trị văn hoá mà ông cha chúng ta đã
chắt lọc từ cuộc sống để lại cho con cháu đời sau.
