Mộc Nhân - Lê Đức Thịnh
(Bài đã đăng trên báo GD-TĐ số 113 ngày 12-5-2014)
Chúng
ta đã đều biết đến câu thành ngữ “Ếch
ngồi đáy giếng” ám chỉ những người có hiểu biết nông cạn nhưng lại
luôn muốn chứng tỏ mình tài giỏi hơn người nên khoác lác, ba hoa và cuối
cùng nhận lãnh một hậu quả.
Thành
ngữ trên có nguồn gốc từ một ngụ ngôn dân gian: Có một con ếch, do một sự ngẫu
nhiên nào đó, ngay từ khi sinh ra đã ở trong một cái giếng. Sống cùng với ếch ở
trong giếng chỉ có vài con nhái, cua, ốc nhỏ. Từ dưới đáy giếng nhìn lên, ếch
ta chỉ thấy một khoảng trời bé bằng cái vung. Nó nghĩ: Tất cả vũ trụ chỉ có
vậy, vì thế ếch tự coi mình là chúa tể. Hàng này, nó cất tiếng kêu ồm ộp làm
vang động cả giếng khiến các con vật bé nhỏ kia hoảng sợ. Vì vậy nó càng lấy
làm oai.
Nhưng năm ấy có một trận mưa thật to.
Nước trong giếng dềnh lên, tràn qua bờ giếng, đưa ếch ta ra ngoài. Quen thói
cũ, ếch nhâng nháo nhìn lên trời, nó bỗng thấy cả một bầu trời rộng lớn hơn nhiều
so với cái khoảng trời nó vẫn thấy. Ếch ta không tin và thấy bực bội vì điều
đó. Để ra oai, nó cất tiếng kêu ồm ộp. Vị chúa tể hy vọng là sau những tiếng
kêu của mình, mọi thứ phải trở lại như cũ. Nhưng bầu trời vẫn là bầu trời. Còn
con ếch vì mải nhìn lên trời đã không chú ý đến xung quanh nên đã bị một con
trâu đi qua dẫm bẹp.
Câu
chuyện về con ếch đã đặt ra mấy vấn đề đáng suy ngẫm cho con người:
1. Về tác động của môi trường sống tự
nhiên lên chủ thể: ếch sống trong môi trường giếng, có thể do ngẫu nhiên mà
cũng có thể là do sở thích của họ hàng nhà ếch nữa - "Giếng đâu thì ếch đó". Môi trường này có ảnh hưởng
đến tính cách, nhận thức của đối tượng, như dân gian nói “Ở bầu thì tròn, ở ống thì dài”.
2. Về tác động của môi trường xã hội lên
chủ thể: sống cùng với ếch ở trong môi trường tự nhiên là cái giếng có một “cộng đồng xã hội” gồm: nhái, cua, ốc
nhỏ … Ếch thì to xác hơn các loài khác trong "xã hội" ấy nên ếch ta mặc nhiên trở thành kẻ mạnh. Do đó
nó tỏ thái độ nhâng nháo, xấc xược tự coi mình là chúa tể và lấy đó
làm oai. Như vậy ếch đã làm vẩn đục môi trường xã hội. Quan hệ ứng xử công
bằng, văn minh, hiểu biết giữa “chúa tể”
ếch với cư dân đã bị phá vỡ. Tiếng kêu ồm ộp làm vang động cả giếng khiến các
con vật bé nhỏ hoảng sợ là kiểu ngôn ngữ “miệng nhà quan có gang có thép” hay nói cách khác là kẻ mạnh luôn
luôn thắng. Những con vật bé nhỏ khác trong giếng phải sợ sệt nhún nhường ếch
cũng là điều tất yếu.
3. Về nhận thức thế giới: vì ếch
sống trong môi trường như vậy nên nó nhìn thế giới bên ngoài qua hai lăng kính:
cái miệng giếng và quan hệ giữa ếch với các loài khác bên trong cái miệng giếng
ấy:
-
"Miệng giếng" khiến cho ếch
hiểu biết hạn hẹp do nó ít có điều kiện tiếp xúc với thế giới bên ngoài;
-
Với vị thế chúa tể nên các con vật
khác trong giếng sợ hãi ếch từ đó mặc nhiên thiết lập nên mối quan hệ : trên -
dưới, mạnh - yếu rất rõ ràng.
Bi
kịch của ếch là đã không nhận ra điều đó. Ếch chẳng giỏi giang gì nhưng qua hai
lăng kính ấy, ếch tự cho mình tài giỏi hơn người - thật đúng là “thùng rỗng kêu to”.
4. Về tính cách: ếch thể hiện rõ
tính chủ quan trong suy nghĩ, huyênh hoang trong lời nói và hợm hĩnh trong hành
động ứng xử với cộng đồng ếch huênh hoang, hợm hĩnh “coi trời bằng vung”, cho rằng mình là trung tâm là đỉnh cao ...
Bốn
yếu tố này có mối quan hệ điều kiện – kết quả hoặc nguyên nhân –
hậu quả với nhau. Cái này là tiền đề dẫn đến cái kia.
Một
triết gia phương Tây đã nói: "Sự lặp lại lần thứ nhất là một bi kịch,
lặp lại lần thứ hai là một hài kịch".
Cuộc
đời của ếch phải chẳng đi từ bi kịch đến hài kịch.
Không
nhận thức được tình trạng tri thức kém cỏi, tầm nhìn hạn hẹp của mình là một bi
kịch; tình trạng đó dẫn đến một kết cục thê thảm. Cái kết cục của ếch chẳng ai
xót thương mà nó lại mang tính hài hước để giúp chúng ta đi đến một bài
học ngụ ngôn: số phận của những người thiếu hiểu biết do nhận thức kém mà lại
huênh hoang, hợm hĩnh thì sẽ phải trả bằng những thất bại chua xót khi tiếp xúc
với thực tiễn phong phú và sinh động, mà khi hiểu ra thì sự đã rồi.
Chung
quanh chúng ta có rất nhiều người mắc chứng bệnh “ếch ngồi đáy giếng” ở một mức độ nào đó. Nguyên nhân không
chỉ do môi trường tự nhiên và môi trường
xã hội như chuyện của ếch. Ngoài ra còn do môi trường giáo dục, với người lớn
thì do cả môi trường công tác bao gồm cả địa vị, chức vụ, quyền hạn, các mối
quan hệ …
Vấn
đề "ếch ngồi đáy giếng" chỉ
có thể thay đổi bằng nhận thức. Điều quan trọng là chúng ta cần biết chúng ta còn
hạn chế và cố gắng học hỏi. Phải có tính khiêm nhường, điều gì biết thì nói
biết còn điều gì không biết thì bảo không biết, nói sai nhầm thì xin lỗi người
nghe và chỉnh sửa lại ... đó cũng là một cách để thoát khỏi tình trạng này.
Thậm chí là nếu không thay đổi nhận thức thì dù được "ngồi trên ngọn cây" ếch ta
vẫn coi trời bằng vung thôi. Vậy phải chăng bản chất của ếch là vậy - "non sông dễ đổi, bản tính khó
dời" !
Hegel
– triết gia Đức nói: “Cái gì hợp lý
thì tồn tại, cái gì tồn tại thì hợp lý”. Ếch bị một con trâu đi qua dẫm bẹp
là một kết thúc hợp lí bởi kiểu tư duy của ếch không thể tồn tại theo logic của
nhận thức.
Khi
bàn về sự hạn hẹp trong nhận thức, có người đã chia ra “Năm mức độ
dốt” (Five orders of ignorance) có thể tóm tắt như sau:
- Dốt độ 0: có nghĩa là không dốt
- có kiến thức về một lĩnh vực nào đó và có thể chứng minh được kiến thức
của mình. Tri thức mênh mông, biển học vô bờ, vậy nên giỏi trong chuyên
môn và luôn trau dồi học tập "học, học nữa học mãi" là điều đáng quí
.
- Dốt độ 1: là loại thiếu kiến thức
nhưng phải biết là mình thiếu kiến thức. Thiếu kiến thức nhưng có nhận
thức, vậy cũng chưa đến nỗi nào. Thiếu kiến thức thì khiêm tốn, cố gắng học hỏi
để nâng cao chuyên môn và mở rộng hiểu biết.
- Dốt độ 2: thiếu kiến thức và thiếu nhận
thức - dốt mà còn không nhận thức được tình trạng dốt của mình . “Ếch ngồi đáy giếng” là kiểu dốt độ
2. Loại này khá phổ biến trong xã hội. Tai hại hơn là họ rất tự tin vào “hiểu biết sai” của mình, đôi khi trích
dẫn cả nguồn tư liệu sai trái để bao biện cho mình do không đủ trình độ
để thẩm định được độ tin cậy của tư liệu. Thậm chí có khi họ lấy cái sai của
mình để “dạy bảo” người khác hoặc cố chấp bảo thủ.
- Dốt độ 3: thiếu quá trình -
có nghĩa là không chỉ không biết là mình dốt mà còn không có cách nào để
cải thiện tình trạng đó (...). Nói cách khác là vừa thiếu kiến thức vừa thiếu
nhận thức một cách trầm trọng.
- Dốt độ 4: dốt toàn diện – loại này xin
miễn bàn. Dân gian có chuyện vui “Dốt có chuôi” để hài kịch hóa loại dốt này.
"Ếch ngồi đáy giếng" coi trời
bằng vung suy cho cùng là câu chuyện phê phán cái dốt. Câu chuyện không chỉ là
nhận xét khái quát về những người không biết rõ cái nhìn hạn hẹp của mình
hay không biết sự hiểu biết bị giới hạn
của mình trước cái bao la rộng lớn của tri thức nên đã có những suy đoán hồ đồ
về sự vật.
Tuy
nhiên cũng có thể coi như đây là một qui luật tâm lý học: sự vật được tri
giác như thế nào là do nơi vị trí đứng của chủ thể tri giác.
Con
ếch chưa ra khỏi cái giếng bao giờ, nó không biết rằng thế giới bên ngoài rộng
lớn lắm khó khăn nhiều lắm, mọi thứ tuyệt vời lắm.
Khoảng
cách từ miệng giếng đến bầu trời là chặng đường nhận thức thế giới không dễ
dàng gì nếu ta không gạt bỏ tự ngã, biết cầu thị, không cố chấp …
Hegel
nói: “Ai nhìn nhận thế giới một cách
hợp lý thì thế giới cũng nhìn nhận người đó một cách hợp lý”.
Đó là một chân lí.
Đừng để cái sự dốt trở
thành một thứ trầm tích đáng ghét
trong xã hội và con người.
Đừng
để lời nói về sự dốt đưa mọi người xuống địa ngục - một địa ngục trần gian như
cách nói của Jean Paul Sartre - Triết gia hiện sinh Pháp đầu thế kỉ XX:“Người khác là địa ngục của ta”.
-------------------------------------------------
* Truyện ngụ ngôn "Ếch ngồi đáy giếng" - trong chương trình SGK Ngữ văn 6
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét