Chúng ta đã đều biết đến câu thành ngữ “Ếch ngồi đáy giếng” ám chỉ những người có hiểu biết nông cạn nhưng lại luôn muốn chứng tỏ mình tài giỏi hơn người nên khoác lác, ba hoa và cuối cùng nhận lãnh một hậu quả.
Câu chuyện về con ếch đã đặt ra mấy vấn đề đáng suy ngẫm cho con người:
1. Về tác động của môi trường sống tự nhiên lên chủ thể: môi trường có ảnh hưởng đến tính cách, nhận thức của đối tượng, như dân gian nói “Ở bầu thì tròn, ở ống thì dài”.
2. Về tác động của môi trường xã hội lên chủ thể: Ếch xấc xược tự coi mình là chúa tể và lấy đó làm oai. Như vậy ếch đã làm vẩn đục môi trường xã hội. Quan hệ ứng xử công bằng, văn minh, hiểu biết giữa “chúa tể” ếch với cư dân đã bị phá vỡ. Những con vật bé nhỏ khác trong giếng phải sợ sệt nhún nhường ếch cũng là điều tất yếu.
3. Về nhận thức thế giới: vì ếch sống trong môi trường như vậy nên nó nhìn thế giới bên ngoài qua hai lăng kính:
- "Miệng giếng" khiến cho ếch hiểu biết hạn hẹp do nó ít có điều kiện tiếp xúc với thế giới bên ngoài;
- Với vị thế chúa tể nên các con vật khác trong giếng sợ hãi ếch từ đó mặc nhiên thiết lập nên mối quan hệ trên - dưới, mạnh - yếu rất rõ ràng.
Bi kịch của ếch là đã không nhận ra điều đó.
4. Về tính cách: ếch thể hiện rõ tính chủ quan trong suy nghĩ, huyênh hoang trong lời nói và hợm hĩnh trong hành động ứng xử với cộng đồng ếch huênh hoang, hợm hĩnh “coi trời bằng vung”, cho rằng mình là đỉnh cao ...
Bốn yếu tố này có mối quan hệ điều kiện – kết quả hoặc nguyên nhân – hậu quả với nhau. Cái này là tiền đề dẫn đến cái kia.
Một triết gia phương Tây đã nói: "Sự lặp lại lần thứ nhất là một bi kịch, lặp lại lần thứ hai là một hài kịch".
Cuộc đời của ếch đi từ bi kịch đến hài kịch.
Không nhận thức được tình trạng tri thức kém cỏi, tầm nhìn hạn hẹp của mình là một bi kịch; tình trạng đó dẫn đến một kết cục thê thảm. Cái kết cục của ếch chẳng ai xót thương mà nó lại mang tính hài hước để giúp chúng ta đi đến một bài học ngụ ngôn: số phận của những người thiếu hiểu biết do nhận thức kém mà lại huênh hoang, hợm hĩnh thì sẽ phải trả bằng những thất bại chua xót khi tiếp xúc với thực tiễn phong phú và sinh động, mà khi hiểu ra thì sự đã rồi.
Hegel nói: “Cái gì hợp lý thì tồn tại, cái gì tồn tại thì hợp lý”. Ếch bị một con trâu đi qua dẫm bẹp là một kết thúc hợp lí bởi kiểu tư duy của ếch không thể tồn tại theo logic của nhận thức.
Khi bàn về sự hạn hẹp trong nhận thức, có người đã chia ra “Năm mức độ dốt” (Five orders of ignorance) có thể tóm tắt như sau:
- Dốt độ 0: có nghĩa là không dốt - có kiến thức về một lĩnh vực nào đó và có thể chứng minh được kiến thức của mình.
- Dốt độ 1: là loại thiếu kiến thức nhưng phải biết là mình thiếu kiến thức. Thiếu kiến thức nhưng có nhận thức, vậy cũng chưa đến nỗi nào.
- Dốt độ 2: thiếu kiến thức và thiếu nhận thức - dốt mà còn không nhận thức được tình trạng dốt của mình . “Ếch ngồi đáy giếng” là kiểu dốt độ 2. Loại này khá phổ biến trong xã hội.
- Dốt độ 3: thiếu quá trình - có nghĩa là không chỉ không biết là mình dốt mà còn không có cách nào để cải thiện tình trạng đó. Nói cách khác là vừa thiếu kiến thức vừa thiếu nhận thức một cách trầm trọng.
- Dốt độ 4: dốt toàn diện – loại này xin miễn bàn.
"Ếch ngồi đáy giếng" coi trời bằng vung suy cho cùng là câu chuyện phê phán cái dốt. Những người không biết rõ cái nhìn hạn hẹp của mình, bị giới hạn của mình nên đã có những suy đoán hồ đồ về sự vật.
Tuy nhiên cũng có thể coi như đây là một qui luật tâm lý học: sự vật được tri giác như thế nào là do nơi vị trí đứng của chủ thể tri giác.
Khoảng cách từ miệng giếng đến bầu trời là chặng đường nhận thức thế giới không dễ dàng gì nếu ta không gạt bỏ tự ngã, biết cầu thị, không cố chấp …
Hegel nói: “Ai nhìn nhận thế giới một cách hợp lý thì thế giới cũng nhìn nhận người đó một cách hợp lý”.
Đó là một chân lí.
Mộc Nhân -Lê Đức Thịnh
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét